Сибирийн дархан цаазат газрууд. Бүлэг 2
Сибирийн хамгийн том дархан цаазат газрууд гайхамшигт нутгийнхаа байгалийн нөөцийг хэрхэн нягт няхуур хадгалж байгаа тухай бүлэг...
Михайловское тосгонд цөллөгт байхдаа үзэсгэлэнт байгалиас санаа авч алдарт яруу найрагч «Тэнд үл мэдэгдэх зам дээр урьд өмнө байгаагүй амьтдын ул мөр байдаг…» гэж бичжээ. Гэхдээ эдгээр мөрүүд нь байгалийн хамгийн сайн сайхан бүтээлүүдийг хадгалдаг Сибирийн дархан цаазат газарт мөн хамаарна. Энд ямар ч харилцаа холбоо байхгүй, машин унаа явдаггүй, гэхдээ энэ нь шаардлагагүй – хүмүүс байгальтай ганцаараа байхын тулд энд ирдэг, цэнгэг агаараар амьсгалж, байгалийн үзэсгэлэнт газруудыг биширч, хүний мөр гараагүй газруудаар алхахын тулд ирдэг. Энэхүү гайхамшигт байгальд оюун ухаанаараа умбаж, Сибирийн хамгийн том дархан цаазат газруудаар үргэлжлүүлэн алхахыг та бүхнийг урьж байна.
Красноярск мужийн Диксон дүүрэгт Таймыр хойгийн нутаг дэвсгэрт Оросын хамгийн Том Арктикийн дархан цаазат газар 4 сая га талбайд байрладаг. Түүнийг экологийн өвөрмөц тогтолцоог хадгалах зорилгоор бүтээсэн. Тус нутаг дэвсгэрт Хойд Мөсөн далайн Карскийн ба Лаптевын гэсэн хоёр тэнгисээр угаагддаг долоон газар багтдаг. Дархан цаазат газар нь мөсөн уулсаараа гайхшруулдаг, мөсөн уулсын ил харагдах асар том хэлтэрхийнүүд бол усан дор нуугдаж буй эзэлхүүний аравны нэг нь юм. Энд Улаан номонд орсон цагаан баавгай, зээрд сохдой амьдардаг бөгөөд дархан цаазат газрын бэлгэ тэмдэг нь Хойд туйлын тойргийг хэзээ ч орхидоггүй цагаан цахлай юм. Жуулчдын сонирхлыг татдаг зүйл бол Диксон дахь Баренц биологийн станц бөгөөд энд та эко аялал жуулчлалын төрөл болох бердвотчинг (шувуу ажиглах) хийж үзэж, мөн дэлхийн хойд хэсгийн суурин газруудын нэг Дудкина хотод очих боломжтой.
Таймырын хойгийн Хатанга, Диксон мужуудтай хөрш зэргэлдээ орших Таймырын дархан цаазат газар нь 1979 онд Ари-Мас, Лукунскийн нутаг дэвсгэрт тундрын экосистем, ой модыг хамгаалах зорилгоор байгуулагдсан. Энд Алс Умардын үзэсгэлэнт байгаль цэвэр хэвээрээ хадгалагдсан, тиймээс хатуу ширүүн уур амьсгалтай мөнх цэвдэгийн нутаг дэвсгэр нь эцэс төгсгөлгүй орон зай, туйлын туяаны гайхамшигт үзэгдлийг харах гэж яарч байгаа эрдэмтэд, жуулчдын аль алиных нь анхаарлыг татдаг. Тус дархан цаазат газар нь уулс ба хөндийн ландшафтаар ялгардаг бөгөөд энд Оросын Арктик хэсгийн хамгийн том Таймыр нуур байдаг. Гол мөрөн, нууруудад цагаан загас, хулд, омул, гутаарь, кету, тул, шаргал халим, вендас зэрэг 20 төрлийн загас байдаг. Энэ дархан цаазат нь Улаан номонд багтах заарт бух, далайн морь, хойд туйлын баавгай зэрэг амьтдын найдвартай хоргодох байр болсон. Дархан цаазат газарт 410 мянга гаруй тоо толгой зэрлэг цаа буга нутагладаг. Зочдод Ари-Масын ой ба арслан зааны музейг үзэж, нохой чаргаар гулгах аялал хийхийг заавал зөвлөдөг.
Баруун Сибирийн хамгийн хойд хэсэгт Тюмень мужид Карскийн тэнгисийн экосистемийг хамгаалах, судлах зорилгоор 1996 онд байгуулагдсан Гыданскийн дархан цаазат газар байдаг. Хэт их чийг, бага дулаанаас болж дархан цаазат газарт нуур, гол мөрний хэлхээ үүссэн. Дархан цаазат газар нь Арктикийн тундрт байрладаг тул ургамлын аймаг нэлээд сийрэг боловч амьтны аймаг нь олон янз байдлаараа гайхшруулдаг. Улаан номонд орсон Атлантын далайн морь, цагаан баавгай энд байдаг бөгөөд зэрлэг цаа буга үр удмаа үргэлжлүүлдэг. Усан сангуудад шаргал халим, цагирган далайн хав амьдардаг. Дархан цаазат газарт 180 зүйлийн шувууд (улаан бахлуурт галуу, шонхор, цагаан сүүлт бүргэд, бяцхан хун), 60 зүйлийн загас (омул, скульпин, Сибирийн вендас, чир, нельма) байдаг. Энэ газар нутаг Арктикийн ландшафтаараа гайхшруулдаг.
Красноярскийн нутаг дэвсгэрийн өв нь Төв Сибирийн дархан цаазат газар гэж тооцогддог бөгөөд 1987 оноос хойш ЮНЕСКО-гийн шийдвэрээр шим мандлын нөөц газар гэж зарласан. Энэ нь Енисей мөрний хоёр эрэг дээр оршдог тул ургамал, амьтны олон янз байдалтай, гайхалтай ландшафттай: зүүн эрэгт намаг, ой модтой Баруун Сибирийн нам дор газар, баруун талд нь Дорнод Сибирийн хад чулуулаг бүхий өндөрлөг газар ба уулын тайга оршдог нь ер бусын юм. Уг дархан цаазат газарт 1 мянган жилийн настай 2–2,5 хүн тэврэх хэмжээний шинэс мод, ховор цэцэг булцуут калипсо ургадаг. Энд 65 зүйлийн өдрийн эрвээхэй бүртгэгдсэн бөгөөд баавгай, булга, хандгай, цаа буга болон хилэм, шүхэрлэг загас, ленок зэрэг үнэт загас, амьтад амьдардаг. Тус дархан цаазат газрын өвөрмөц өв бол 150 м өндөр уулсын энгэртэй, 500 м орчим урттай, янз бүрийн хэлбэртэй Суломайн чулуурхаг базальт баганууд юм.
Красноярскийн нутаг дэвсгэрийн өмнөд хэсэгт, Енисей мөрний зүүн эрэгт үзэсгэлэнт Саяно-Шушенскийн дархан цаазат газар байдаг, энд Сибирийн сүрлэг тайга бүх алдар суугаараа дэлгэрдэг юм. Тусгай хамгаалалттай дархан цаазат газар нутагт Баруун Саяны хэсэг, Хемчик уулын нурууны хойд их налуу, үзэсгэлэнт Саяны хавцал орно. Дархан цаазат газрын нэрийн хуудас нь 2 км өргөн, 2000 гаруй метр өндөр уулс бүхий их мушгирсан усны «зам» бөгөөд энд хүний нүдэнд цөөхөн өртдөг цоохор ирвэс амьдардаг, тэдгээрийн тоо толгой өнөөдөр 12 болжээ. Энд 100 гаруй төрлийн амьтад амьдардаг: марал буга, уулын ямаа, Сибирийн буга, хандгай, чоно, үслэг амьтад, 300 орчим зүйлийн шувууд, тэр дундаа Улаан номонд орсон хар өрөвтас, алтайн хойлог, цагаан сүүлт бүргэд, шонхор амьдардаг. Ихэхни нутаг дэвсгэрийг хуш модны ой эзэлдэг боловч нарс, гацуур, шинэс тааралддаг, хөндийд тэс, заяахай, үхрийн нүд, цангис, улиас, монос ургадаг. Онгон дагшин байгальд дурлагчдын диваажин билээ.
Бид Сибирийн дархан цаазат газруудаар хийх аяллаа дараагийн, төгсгөлийн материалаар үргэлжлүүлэх болно, гэхдээ дархан цаазат газар тус бүрээр зочлоход өөрийн гэсэн дүрэмтэй байдаг тул заавал урьдчилан танилцаарай.