Сибирийн дархан цаазат газрууд. Бүлэг 3

Сибирьт амьд «байгалийн түүх» хэрхэн хадгалагдаж байгаа, түүний үзүүлэн бүс нутгийг хэрхэн хамгаалдаг тухай бүлэг...

Өнөөдөр дэлхий дээр онгон дагшин байгаль хадгалагдан үлдсэн газар цөөхөн болж байна. Дархан цаазат газрын үндсэн чиг үүрэг бол байгаль орчныг хамгаалах, судалгаа шинжилгээ хийх явдал юм: эрдэмтэд ургамлын төлөв байдал, амьтдын тоо толгой, улирлын шилжилт хөдөлгөөн, үржлийн талаар сар бүр мэдээлэл цуглуулж, байгаль орчны асуудлыг шийдвэрлэхэд ашигладаг. Дархан цаазат газрууд нь байгаль орчныг хамгаалах, боловсролын ажил эрхэлдэг бөгөөд энэ нь байгалийн бэлгүүдэд халамжтай хандах хандлагыг төлөвшүүлэх, экологийн ба танин мэдэхүйн аялал жуулчлалын нөхцлийг бүрдүүлэхэд тусалдаг. Харин бид Сибирийн дархан цаазат газруудтай танилцах виртуал аялалаа үргэлжлүүлж байна...

Сибирийн хамгийн бага, хамгийн залуу дархан цаазат газрын нэг нь Алтай нутгийн баруун өмнөд хэсэгт (нийт талбай нь 41 505,5 га) орших Тигирекский юм. Энэ нь байгалийн олон янз байдал, бөмбөгөр оргил бүхий уулын ландшафт, алс холын эрин үеийн ул мөрийг харуулсан агуйгаараа алдартай. Дархан цаазат газарт Инь голын баруун эрэг дээрх Тигирек силурийн хэсэг, Семипещерная уулны том агуйн цогцолбор зэрэг олон байгалийн дурсгалт газрууд байдаг. Алдарт агуйнуудын дунд: өвөрмөц археологийн дурсгалт газрууд болох Страшная, Большая Ханхаринская агуй, ясны үлдэгдэл дээр шинжлэх ухааны судалгаа хийсэн Гиенагийн үүр, Ящур карстын агуй байдаг. Гоо үзэсгэлэнгээрээ гайхшруулсан Разработная уул нь шинжлэх ухааны хүлээн зөвшөөрөгдсөн анхны уул юм: XIX зуунд номин, ягаан кварцыг эндээс олборлож байжээ. Дархан цаазат газрын үнэ цэнэтэй амьтад бол баавгай, үнэг, буга, үен, хандгай, дорго юм.

1999 онд Өмнөд Сибирийн үзэсгэлэнт газруудад Минусинскийн сав газар, Баруун Саяны уул, хээрийн экосистемийг хамгаалах зорилгоор Хакасын дархан цаазат газар байгуулагдсан. Тус дархан цаазат газар нь нийт 274 565 га талбай бүхий 9 тусдаа газар нутгаас бүрддэг бөгөөд тус бүр өөрийн гэсэн байгалийн болон түүхийн үзмэрүүдтэй. Жишээ нь, «Иткуль нуурын» газарт 2,5 мянга гаруй жилийн настай овоо байдаг бөгөөд «Оглахты» газарт буюу дархан цаазат газрын хамгийн үзэсгэлэнтэй газруудын нэгэнд хадны зурагтай неолитын суурин олдсон бөгөөд өнөөдөр энд нээлттэй этнонографийн үзүүлэнг суурилуулсан. Дархан цаазат газрын нутаг дэвсгэр дээр олон агуй, мөн алдартай домогт Белё нуур байдаг. Хамгийн их хамгаалагдсан амьтад бол улаан чоно, Алтайн уулын аргал, цасны ирвэс, голын минж юм, ховор шувуудаас талын бүргэд, улаан бахлуурт галуу, тундрын хун, өвөгт тогоруу тааралддаг.

Төв Сибирийн өмнөд хэсэгт Кемерово мужид байрлах цорын ганц Кузнецкий Алатау дархан цаазат газар байдаг бөгөөд энд Кузбассын бүс нутгийн 5% нь анхны хэлбэрээрээ хадгалагдсан. Шим мандлын дархан цаазат газар бий болсон хүнд хэцүү түүхтэй ч эрдэмтдийн хүчин чармайлтын ачаар 1989 оноос хойш амжилттай ажиллаж байна. Дархан цаазат газар нь голын хөндийгөөр тусгаарлагдсан уул нуруудын цогц систем болох ижил нэртэй нурууны нэрээр нэрлэгдсэн. Дархан цаазат газрын бүсэд олон гол мөрөн, нуур, уулын намаг ордог. Энд алтангагнуур, хонгорцгоно, саадган цэцэг зэрэг олон ховор ургамал ургадаг, мөн 58 орчим төрлийн хөхтөн амьтад, түүний дотор хүрэн баавгай, хандгай, үнэг, халиу, дорго, түүнчлэн дархан цаазат газрын бэлгэдэл болсон 200 тоо толгой ховор ойн цаа буга амьдардаг. Тус дархан цаазат газарт жуулчдад зориулсан тусгай замыг гаргасан.

Дунд Сибирийн тэгш өндөрлөгийн төв хэсэгт, Красноярскийн хязгаарын Эвенки дүүргийн нутаг дэвсгэрт 1995 онд Тунгусын дархан цаазат газар байгуулагдсан. Сонирхолтой нь энэ бүсэд 1908 онд Тунгусын солир унасан газар хамрагддаг нь эрдэмтдийн анхаарлыг одоо хүртэл татсаар байна. Орчин үеийн дархан цаазат газрын нутаг дэвсгэрийг хоёр хэсэгт хувааж болно: гамшгийн үр дагаврыг судалж буй тэсэрч дэлбэрэх нөлөөлөлд өртсөн хэсэг, хоёр дахь нь байгалийн цогцолборыг судлах, харьцуулах жишиг болдог. Цахилгаан холбооны ой нь солир унасан газар бөгөөд дэлбэрэлт нь 40 км-ийн радиус дотор ойг устгасан байна. Өнөөдөр зочид энэ үзэгдлийг анх судалж байсан эрдэмтэн Л.А.Куликийн экспедицийн бааз, түүхэн дурсгалт газар болох Куликийн овоохойд зочилж болно. Энд Чургимскийн хүрхрээнд очих хэрэгтэй, болор тунгалаг ус 10 м-ийн өндрөөс нууранд буудаг бөгөөд нууранд бас сэлж болно.

Эрхүүгийн мужид 1982 онд байгуулагдсан хамгийн анхны Витим дархан цаазат газар нь Витим голын баруун эрэгт орших бөгөөд 585 000 га талбайг эзлэн оршдог. Тус дархан цаазат газар нь өндөр хурц нуруу, хөндий, тунгалаг нуур, хүрхрээ зэргээрээ гайхшруулдаг. Даурын шинэс мод, номин цэнхэр удвал цэцэг, хөх шимэлдэг, дриада, хуурамч саарал намуу цэцэг зэрэг ховор ургамал дархан цаазат газрын нутаг дэвсгэрт ургадаг. Тус дархан цаазат газар нь Улаан номонд орсон 35 зүйлийн хөхтөн амьтан, хар өрөвтас, цагаан сүүлт бүргэд, шонхор зэрэг 200 гаруй зүйлийн шувуудын амьдардаг газар юм. Том эвэрт аргал, хар малгайт тарвага энд онцгой хамгаалалтанд байдаг. Байгалийн гол үзмэр бол Байгаль нуурын дүү гэгддэг тунгалаг, цэвэр устай Орон нуур юм.

Бүгд Найрамдах Тува улсын Тоджа сав газрын төв хэсэгт 300 390 га талбай бүхий Азас дархан цаазат газар байдаг. Энэ нь сав газрын өвөрмөц экосистемийг судлах, Өмнөд Сибирийн байгалийг хадгалах зорилгоор 1985 онд байгуулагдсан. Тус дархан цаазат газар нь өндөр уулсын ландшафт, олон тооны нууруудаараа гайхшруулдаг. Дархан цаазат газар нутгийн 70%-ийг тайга, үлдсэн хэсгийг тундр, намаг, тал хээр эзэлдэг. Энд баялаг хөрсөнд жимсний бут, сибирийн тэс, дунд уд мод, зузаан навчит бадаан, нохойн хошуу ургадаг. Дархан цаазат газарт Улаан номонд орсон Тува минж зэрэг 50 гаруй төрлийн хөхтөн амьтад амьдардаг. Энд буга, хандгай, хүрэн баавгай, булга, чоно тааралддаг. Нутгийн уугуул иргэд болох Тувачуудын шүтдэг олон ариун дагшин газрууд байдаг. Эдгээх хүчээрээ алдартай байгалийн гаралтай рашаанууд жуулчдыг их татдаг.

Бүгд Найрамдах Тува Улс, Монгол Улсын хил дээр Оросын хамгийн залуу дархан цаазат газрын нэг болох Увс нуурын сав газар оршдог. Харахад уулсаар хүрээлэгдсэн аягатай төстэй, ёроолдоо Увс нууртай, нурууг даган урсдаг гол горхитой. 1993 онд байгуулагдсан энэ дархан цаазат газарт өнөөдөр 9 зурвас газар багтдаг бөгөөд нийт нутгийг ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвд бүртгэсэн. Түүний онцлог гэвэл Евразийн бараг бүх байгалийн бүсүүд энд оршдог- тундр, тайга, тал хээр, цөл, хагас цөл. Энэ нутаг дэвсгэрт мянга гаруй зүйлийн ургамал ургадаг бөгөөд тэдгээрийн 40 нь эртний гэж тооцогддог. Хуш, шинэс, нарс түгээмэл ургадаг. Энд буга, цасны ирвэс, уулын аргал, чоно, тэмээ болон баавгай амьдардаг, энд туулай, жирх, үен, зэрлэг гахай, булга, шилүүс зэрэг амьтад хамт нутагладаг. Жуулчдыг аялалын замаар дархан цаазат газарт зочлохыг зөвшөөрдөг: явган аялал, автомашинтай ба явган аялах эсвэл завиар сэлж болно.

Бид Сибирийн дархан цаазат газруудын талаар хичнээн их ярьсан ч бүх хүч чадал, гоо үзэсгэлэнг үгээр дүрсэлж, хальсанд буулгах боломжгүй - үүнийг өөрийн нүдээр харж, мэдрэх ёстой. Бидэнд ийм боломж байгаа нь сайн хэрэг!